Siirt: Binlerce Yıllık Tarih, Çok Kültürlü Toplum ve Yaşayan Miras - Siirt Tarihi

Mezopotamya ile Anadolu uygarlıklarının kavşağında yer alan Siirt, insanlık tarihinin en eski yerleşimlerinden birine sahiptir. Arkeolojik veriler, Osmanlı dönemi kaynakları ve modern demografik araştırmalar, kentin çok kültürlü geçmişini ve bugün hâlâ süren etnik çeşitliliğini ortaya koyuyor.

Tarihin Başladığı Yerleşim: Arkeolojik Katmanlar

Siirt bölgesi, tarih öncesi çağlardan bu yana yerleşim görmüştür. Güneydoğu Anadolu tarih öncesi yüzey araştırmalarında Neolitik, Kalkolitik, Tunç ve Helenistik dönemlere uzanan buluntularla birlikte, Roma ve Bizans dönemlerine ait kalıntılar bulunmuştur. Bu bulgular bölgenin yaklaşık M.Ö. 3000’lere kadar uzanan bir geçmişe sahip olduğunu gösteriyor.

Ayrıca, Siirt’in kuzeyinde ve çevresinde yapılan kazılarla ortaya çıkan höyükler, kentin binlerce yıl boyunca yerleşim yeri olduğunu teyit ediyor. Örneğin, Başur Höyük gibi mezarlık höyükleri, Bronz Çağı’na (M.Ö. 3000–2000) tarihlenen buluntularıyla bölgenin uzun süren tarihini ortaya koyuyor.

Kültürlerin Kavşağı: Mezopotamya ve Anadolu Etkileşimi

Siirt’in coğrafi konumu, Mezopotamya ile Anadolu uygarlıklarının buluşma noktası olmasını sağladı. Antik dönem boyunca bölge, Hurri, Hitit, Urartu, Asur, Med ve Pers gibi farklı siyasi ve kültürel etkiler altında kaldı. Bu uygarlıklar; mimari, tarım, ticaret ve inanç sistemleri üzerinden bölgenin çok katmanlı kültürel dokusuna katkı sağladı.

Bu çeşitlilik, günlük yaşamda kendi izlerini bırakmış; yerel mitoloji ve toprağa bağlı ritüellerle birlikte, daha sonraki dönemlerin inanç ve kültür anlayışlarıyla harmanlanmıştır.

İslamiyetin Gelişi ve Yeni Kimlikler

7. yüzyıl sonrası İslamiyet’in bölgeye yayılmasıyla Siirt, el-Cezire bölgesi ile birlikte İslam dünyasının bir parçası haline geldi. Bu süreçte kentte tasavvuf ve ilim faaliyetleri gelişti; bölge medrese ve ilim merkezleriyle dikkat çekti.

8. yüzyılda Selçuklular döneminde Ulu Cami gibi tarihî yapılar inşa edildi. Bu cami, o dönemin mimari ve sosyal yapısını yansıtan en önemli eserlerden biri olarak kabul ediliyor.

Osmanlı Döneminde Siirt: Sancak ve Ticaret Merkezi

16. yüzyılda Osmanlı yönetimine geçen Siirt, uzun süre imparatorluk idari yapısı içinde yer aldı. İlk resmi tapu tahrir kayıtlarında 1518 itibarıyla küçük bir yerleşim olan Siirt, Osmanlı döneminde sancak merkezi hâline geldi ve klasik Osmanlı şehir mimarisine uygun biçimde mahalleler geliştirdi.

Bu dönemde Siirt, ticaret yolları üzerinde bulunması nedeniyle önemli bir ticaret merkezi oldu. Bölge, kuzeyden Diyarbakır’a, güneyden Mezopotamya’ya uzanan rotalarda aktif bir ekonomik ağın parçasıydı.

Çok Kültürlü Nüfus: Etnik ve Dini Çeşitlilik

Siirt’in tarihsel dönemler boyunca farklı halklara ev sahipliği yaptığı kaynaklardan biliniyor. 19. yüzyıla kadar Osmanlı döneminde hem Müslümanlar hem de Hristiyan topluluklar bir arada yaşadı. 1914 öncesi sancakta yaklaşık 60 bin Hristiyan nüfus olduğu, bunların arasında Ermeniler, Süryani Ortodokslar ve Keldani Katolikler bulunduğu kayıtlarla aktarılıyor.

Cumhuriyet dönemi sayımlarında ise kentin nüfusunun büyük kısmı Müslüman olarak kaydedilse de, tarihî belgeler farklı inançların ve dillerin bir arada var olduğu bir geçmişe işaret ediyor.

Günümüzde Siirt ve çevresindeki köylerde Kürt nüfus başta olmak üzere, Arap ve farklı etnik kökenden vatandaşların yaşadığı görülüyor.

Mimari Miras: Cas Evleri ve Yerel Kültür

Siirt’in sivil mimarisi, kentin kültürel kimliğinin somut göstergelerinden biridir. Özellikle Tillo’da ve Siirt merkezde bulunan “Cas Evleri”, doğal malzemelerle inşa edilen, yerel iklim koşullarına uygun yapılar olarak öne çıkıyor. Bu evler; yok olma tehlikesiyle karşı karşıya kalmasına rağmen bölgenin mimari belleğini yansıtıyor. 

Aynı zamanda Tillo yöresindeki geleneksel su depolama yapıları da, bölgenin tarihsel su kültürünü ve yerel mimari becerisini gösteren örnekler arasında yer alıyor.

Siirt’in Tarihi ve Yaşayan Kültürü

Akademik araştırmalar, Siirt’i yalnızca eski çağlardan beri yerleşim görmüş stratejik bir kent olarak değil; aynı zamanda birçok etnik, dilsel ve dinsel grubun birlikte var olduğu çok kültürlü bir merkez olarak tanımlıyor. Mezopotamya ve Anadolu etkileşimi, İslam medeniyeti, Osmanlı idari yapısı ve Cumhuriyet’in çağdaş demografisi, Siirt’in tarihsel dokusunu bugüne taşıyan ana unsurlar arasında yer alıyor.

Kaynaklar:
Britannica – Siirt genel tarih ve coğrafya bilgisi Encyclopedia Britannica
Osmanlı’dan Günümüze Siirt şehircilik çalışması Dergipark
Siirt tarih projeksiyonu ve yüzey araştırmaları Devlet Hava Meydanları İşletmesi
Çok kültürlü nüfus yapısı – Wikipedia ve demografik veriler Vikipedi
Cas evleri ve mimari miras Kültür Portalı
Geleneksel su yapıları – akademik çalışma ispecjournal.com